Nafarroako Unibertsitate Publikoak (NUP) “Liberales navarros en armas (1868-1876)” liburua argitaratu du, Ángel García-Sanz Marcotegui historialari eta erakunde akademikoko ohorezko irakasleak idatzia. Lanak zibilez osatutako gorputz armatuetan kokatu ziren Nafarroako liberalak aztertzen ditu 1868 eta 1876 urteen artean, hau da, Ingalaterrako Iraultza Loriatsua hasi zenetik eta hirugarren karlistaldiaren amaiera arte. Lan honek “Nafarroan karlismoak denboran eta espazioan erabateko hegemonia izan zuelako irudian ñabardurak emateko beharra berresten du”, laburbildu du egileak.
Liburuaren abiapuntua Seiurteko Demokratikoaren lehen urteetako Nafarroako egoera eta azken karlistaldiaren amaiera dira. Karlistek beren aspaldiko arerioekin zuten (liberalak) etsaitasuna deskribatzen du, eta azken horiek matxinatzea erabaki zutenean haiekin izan zituzten gorabeherak. Ondoren, liberalen erantzun armatua du hizpide. Bertan, gutxi gorabehera kalkulatzen du zenbat kide zeuden etsaiei aurre egiteko osatu zituzten gorputz armatuetan (Nafarroako Tertzioa, Askatasunaren eta Errepublikaren Boluntarioak, Iparraldeko Tiratzaileak, Foru Guardiak eta haren kontragerrillak, Milizia Nazionala eta Iruñeko Emigratuen Konpainia). Monografiak, halaber, gorputz horiek egin zituzten zerbitzu motak (borrokak, gida-lanak, zaindari lanak, parteak eta hornigaiak garraiatzea eta abar) eta haien kideei emandako sariak aztertzen ditu (maila-igoerak, kondekorazioak, eskudiruzko laguntzak, pentsioak eta abar).
Gainera, egileren ustez lanaren “alderdirik berritzaileena” da 1875. urtearen amaieran “El Eco de Pamplona” eta haren ondorengo “El Eco de Navarra" egunkariek abiarazitako kanpainaren berri ematen duela; hain zuzen, kanpaina horren bidez, “herritar liberalek gatazkan egindako gerra-ahalegina erreibindikatzen zuten haiek gutxietsi eta deskalifikatzen zituztenen aurrean”. Azken horien artean, Juan Bautista Fauróren eta Juan Mañé y Flaquerreren kritikak gogor arbuiatu zituzten indar horien buruzagiek. Era berean, zenbait albiste ematen ditu “liberalek gerra ostean izan zuten marjinazioari buruz; izan ere, gobernu kontserbadoreek eta liberal-fusionistek ere begirune handia erakutsi zieten karlistei”, esan du García-Sanzek.
Ángel García-Sanz Marcotegui, Nafarroako Unibertsitate Publikoko ohorezko irakaslea, bere lan berriarekin.
Moderatuetatik hasi eta erradikaletaraino mobilizatuak
Lana bostehun bat pertsona armaturen ohar biografikok osatzen dute, eta horien artean daude, besteak beste, Pablo Sarasate Navascués biolinista eta Urabayen Guindo anaiak (Leoncio, geografoa, eta Félix, irakasle eta idazlea) eta Juan Quintana Urra enpresariaren aitona, Iruñeko Quintana ostatuko jabe eta Ernest Hemingwayren lagun mina. Ángel García-Sanzek adierazi du 4.000 bat liberal mobilizatu zirela, eta badirudi, horien artean, “moderatuenetatik hasi eta errepublikano erradikalenetara bitarteko jendea izan zela, baita alfontsotarrak ere”.
Emandako informazio guztiaren arabera, autoreak kalkulatzen du, armadako buruzagi, ofizial eta soldaduak eta Nafarroako guardia zibil eta karabineroak ere kontuan hartuta, “armekin borrokatu ziren bi karlista bakoitzeko gutxi gorabehera liberal bat zegoela, Zazpi Urteko Gerran (1832-1840) bezala”.
Lan honek “historiografiak ahaztua duen” garai bat argitzen du egilearen hitzetan. Ángel García-Sanzen ustez, Nafarroako liberalismoa aztertzeko interes hori hainbat arrazoirengatik izan da eskasa. “Konstituzionalista zenez, ez zen oso erakargarria tradizionalistentzat, eta Espainia mailakoa izateak euskal abertzaleen gaitzespena eragin zuen. Horrez gain, bere buruari ezkertiar esaten ziotenek liluraz begiratzen zieten karlistei”, azaldu du historialariak, NUPeko I-Communitas Institutuan kolaboratzaile denak.
Nafarroako liberalismoari buruzko liburu gehiago
Nafarroako liberalismoari buruzko lan honetaz gain, NUPek beste lau liburu ditu gai honi buruz idatziak; kasu batzuetan Ángel García-Sanz da egile bakarra, adibidez "Liberales navarros en la primera guerra carlista. Los cuerpos francos y el motín de 1837” (2014), “Liberales navarros a través de sus textos (1820-1823)” (2018) eta “La Confederación Liberal de la Montaña de Navarra (1836-1837)” (2020) liburuetan, eta beste batzuek egiletza kolektiboa dute, hala nola “Los liberales navarros durante el Sexenio Democrático” (2005) liburua, historialari horrek berak César Layana Ilundainekin, Guillermo Herrero Matérekin eta Eduardo González Lorenterekin lankidetzan idatzia. Ángel García-Sanzek berak beste liburu bat zuen idatzia historiaren kapitulu horri buruz: “Tirso Lacalle. ‘El cojo de Cirauqui’ (1845-1920). Un contraguerrillero liberal navarro”, Nafarroako Gobernuak iaz argitaratua.
NUPeko Historiako Bildumaren 42. zenbakia duen “Liberales navarros en armas (1868-1876)” lana paperean argitaratu da (24 euro), baita PDF formatuan ere (18 euro). Liburua Unibertsitatearen online dendan eros daiteke.